روشهای شناسایی و تشخیص شهاب سنگ
روشهای شناسایی و تشخیص شهاب سنگ
چگونه شهاب سنگ را شناسایی کنیم و بشناسیم؟ اگر به تازگی سنگی پیدا کردهاید که فکر میکنید ممکن است یک سنگ آسمانی یا اصلاحاً شهاب سنگ باشد، همچنین اگر به دنبال شکار شهاب سنگ در منطقهای که زندگی میکنید هستید، احتمالاً مطالعهی این مطلب میتواند شما را در تشخیص و تعیین هویت نمونهی محتمل شهاب سنگ کمک کند.
شهاب سنگها یا شخانهها از جمله نادرترین اجسامی هستند که میتوان در سیارهی زمین پیدا کرد؛ بسیار کمیاب تر از طلا، الماس و یا حتی زمرد. بنابراین شانس کشف یک نمونهی ارزشمند از این سنگهای سماوی حتی برای کسانی که تمام زندگی خود را وقف مطالعه و شکار شهاب سنگها میکنند نیز بسیار اندک است. البته شکارچیان شهاب سنگ به خوبی میدانند که یافتن این سنگها برخلاف اکتشاف تمامی اجسام دیگر بر روی زمین، به معنای واقعی کلمه به شانس مربوط میشود؛ چرا که به ندرت میتوان سرنخی از حضور آنها یافت (به جز دهانههای برخوردی؛ مانند دهانه برخوردی شهاب سنگ زیرویکی در ایران!) و برای یافتن آنها بایستی تقریباً همه جا را گشت. همچنین با توجه به اینکه ۷۲% سطح زمین پوشیده از آب است، احتمالاً تنها ۲۸% از شهاب سنگها بر روی خشکیهای زمین فرود آمدهاند و این مورد شانس پیدا کردن شهاب سنگ را کمتر نیز میکند. با این وجود با توجه به قیمت شهاب سنگ، تصور پیدا کردن یکی از آنها میتواند بسیار وسوسه برانگیز باشد.
بیشتر بخوانید:
شکار سنگهای آسمانی: آموزش پیدا کردن شهابسنگ
دانلود مجموعه کامل تشخیص کانیها و سنگها
سنگ آهن: تعریف، نحوه تشکیل و راههای تشخیص آن
روزانه هزاران نمونه سنگ مشکوک از طرف افراد مختلف به آزمایشگاههای تشخیص شهاب سنگ فرستاده میشود، اما حقیقت تلخ این است که کمتر از ۱% از این سنگها منشأ غیرزمینی دارند. همچنین زمینی بودن درصد بالایی از این نمونه سنگها را به راحتی و فقط با یک نگاه ساده میتوان تشخیص داد. با توجه به موارد گفته شده، شناخت ویژگیهای مهم شهاب سنگها و نحوهی تشخیص اولیهی آنها میتواند در صرف وقت و هزینههای هنگفت صرفه جویی قابل توجهی را حاصل کند.
فهرست محتوا
شهاب سنگهای اشتباهی
در علم شناخت شهاب سنگها اصطلاحی به نام “شهاب سنگ اشتباهی” یا “meteor-wrong” وجود دارد و در واقع به سنگی اطلاق میشود که افراد زیادی با یافتن آن مطمئن میشوند که موفق به پیدا کردن شهاب سنگ شدهاند. بله، چنین سنگهایی ممکن است تا حدودی به سنگهای فضایی شباهتهایی نیز داشته باشند، اما با کمی زیرکی و تجربه میتوان آنها را به راحتی تشخیص داد.
سطح سیارهی ما سرشار از اکسیدهای آهن نظیر کانیهای مگنتیت و هماتیت، سنگهایی سیاه مانند بازالت و بسیاری از دیگر فراوردههای فلزی ساخت بشر مانند سرباره (slag) حاصل از کارخانههای ذوب آهن قدیمی و یا معادن قدیمی میباشد. در این میان سربارههایی که در حین انجماد با خاک و سنگ مخلوط شدهاند و با گذشت زمان مقداری هم فرسایش یافتهاند در نگاه اول برای یک شخص ناآشنا بسیار جلب توجه میکنند؛ به طوری که نویسندهی این مطلب نیز اولین بار که یک نمونهی سرباره را پیدا کرد، گمان کرد که یک شهاب سنگ را در دست گرفته است.
به هر حال، تمامی مواردی که گفته شد، تاکنون با شهاب سنگها اشتباه گرفته شدهاند. شناسایی یک شهاب سنگ واقعی، نیازمند یک چشم تمرین یافته است، اما آزمایشهای سادهای نیز وجود دارد که میتواند به شکارچیان شهاب سنگ در تشخیص اینکه نمونهی یافت شده واقعاً یک سنگ فضایی است و یا صرفاً یک سنگ معمولی زمینی، کمک فراوانی کند. توجه داشته باشید که شهاب سنگها انواع مختلفی دارند و هر شهاب سنگ ممکن است تنها برخی از ویژگیهای زیر را داشته باشد. در ادامه مشخصات اصل بودن شهاب سنگ را مرور میکنیم.
راههای تشخیص شهاب سنگها:
۱- بررسی ظاهری سنگ مظنون
شهاب سنگها معمولاً ظاهری متفاوت از سنگهای زمینی دارند. آنها حاوی کانی کوارتز معمول در سنگهای زمینی نیستیند، بنابراین فاقد حفره هستند. حفرههایی که در سنگهای زمینی وجود دارد، حاصل خروج گازها از سنگهایی است که پس از ذوب شدن، مجدداً سرد و منجمد شدهاند، مانند سنگ آتشفشانی پومیس (پوکه معدنی) که همهی ما آن را به عنوان سنگ پا میشناسیم. همچنین سنگهای حفرهدار، چگالی کمتری دارند و در نتیجه در نمونههای دستی سبک بودن آنها کاملاً مشخص است. چنانچه سنگی که پیدا کردهاید، مانند اسفنج دارای حفرات متعدد است، احتمالاً یک سنگ آتشفشانی و یا یک تکه سرباره است.
سرباره، که محصول جانبی ذوب فلزات به ویژه آهن است، معمولاً به صورت یک کنلگلومرای اکسیدی فلزی دیده میشود و در اغلب موارد دارای حفراتی نیز میباشد. بیشترین جسمی که تاکنون با شهاب سنگها اشتباه گرفته شده است و یا به عبارتی رایج ترین “شهاب سنگ اشتباهی” بر روی کرهی زمین، سرباره است. دلیل این اشتباه این است که شکل ظاهری سرباره شبیه یک سنگ آهندار است که مقداری ذوب شده و سپس مجدداً منجمد شده است؛ همچنین به خاطر داشتن آهن زیاد، توسط آهنربا جذب میشود. از سرباره معمولاً در زیرسازی جادهها و راه آهن استفاده میشود. علاوه بر این، به خاطر سرشار بودن از عنصر آهن، در ساخت کود شیمیایی نیز کاربرد دارد. به عبارت دیگر، سرباره را در همه جا میتوان پیدا کرد! سربارهها عمدتاً ظاهری مانند شکل فوق دارند (به حفرههای حاصل از خروج گاز دقت کنید). توجه داشته باشید که برخی از سربارههای کمیاب ممکن است مربوط به کارخانههای ذوب آهن قدیمی با قدمتی چند هزار ساله باشند و بنابراین ممکن است ظاهری کهنه و فرسوده داشته باشند؛ اما وجود حفرات ریز و درشت در سطح و یا درون آنها اجتناب ناپذیر است.
۲- استفاده از آزمایش مغناطیس جهت تشخیص شهاب سنگها
به طور کلی شهاب سنگها را میتوان به سه دستهی اصلی تقسیمبندی کرد:
- شهاب سنگ آهنی
- شهاب سنگ سنگی
- شهاب سنگ سنگی-آهنی
در عمل، همهی شهاب سنگ ها، حتی شهاب سنگهای سنگی نیز حاوی مقداری آهن و نیکل فرازمینی هستند؛ بنابراین قدم اول در تعیین یک شهاب سنگ احتمالی، آزمایش سادهی مغناطیس با استفاده از یک آهنربای کوچک و در عین حال بسیار قوی است. در چنین حالتی سنگ مورد نظر آهنربا را به خود جذب میکند و جدا کردن آنها دشوار خواهد بود.
علت اینکه گفته شد بایستی از آهنربای قوی استفاده شود، به خاطر خاصیت مغناطیس ضعیفتر شهاب سنگهای سنگی است. البته بایستی توجه کنید که بسیاری از سنگهای زمینی نیز آهنربا را به خود جذب میکنند؛ بنابراین نتیجهی انجام این آزمایش قطعی نیست، اما یک قدم خوب و در جهت صحیح است.
شهاب سنگهای با منشأ ماه و مریخ و همچنین شهاب سنگهای آکندریتی (دستهای از شهاب سنگهای سنگی که کندرول ندارند؛ کندرول نیز به دانههای سنگی گرد در شهاب سنگهای کندریتی گفته میشود.) یا آهن ندارند و یا مقدار آهن موجود در آنها بسیار اندک است؛ در نتیجه حتی ممکن است قویترین آهنرباها نیز تأثیری بر روی آنها نداشته باشند.
۳- وزن و چگالی شهاب سنگها
آهن یک عنصر سنگین وزن است و از آنجایی که اغلب شهابها حاوی مقادیری از آهن هستند، در نمونههای دستی سنگینی آنها نسبت به سنگهای معمولی زمینی به طور غیرطبیعی محسوس است. زمانی را به خاطر بیاورید که فرضاً یک کتری پر از آب را برمیدارید درحالی که تصور شما بر خالی بودن آن است؛ در چنین حالتی سنگینی شیء را بیشتر احساس میکنید. این همان احساسی است که با برداشتن اکثر شهاب سنگها از زمین خواهید داشت.
۴- پوستهی گداختهی اجرام آسمانی
هنگامی که یک آسمان سنگ از جو زمین عبور میکند، به واسطهی فشار اتمسفری گرمای بسیار زیادی تولید میشود؛ سطح سنگ ذوب میشود و اطراف آن همانند ذغال سوخته میشود. این حالت که پوستهی فیوژن (گداخته) نام دارد به صورت یک لایهی نازک و تیره بر روی سطح سنگ دیده میشود. سطح شهاب سنگها هنگام عبور از جو زمین به معنای واقعی کلمه میسوزد و درنتیجه در سطح زمین معمولاً تیره تر از سنگهای اطراف خود دیده میشوند. در مناطق بیابانی ممکن است لایههایی شبیه پوستههای فیوژن بر روی برخی از سنگها تشکیل شود و به اشتباه تصور شود که این پوسته همان پوستهی فیوژن شهاب سنگها است. با داشتن اندکی تجربه و دقت میتوان این مورد را تشخیص داد؛ همچنین در حالتی که لایهی مذکور پوستهی فیوژن نباشد، بایستی در سطح دیگر سنگهای مشابه در آن منطقه نیز دیده شود.
اگر شهاب سنگی که پیدا کردهاید، تازه باشد، پوستهی فیوژن تازه و تیره رنگی خواهد داشت (درست مانند ذغال های قالبی) و تشخیص آن ساده خواهد بود. همچنین پوستهی فیوژن حقیقی، بسیار ظریف است و بر اثر فرسایش در گذر زمان از بین خواهد رفت و دوام چندانی نخواهد داشت. شکل فوق یک نمونه از پوستهی فیوژن را نشان میدهد که بر روی سطح یک شهاب سنگ تازه تشکیل شده است.
۵- ریگماگلیپت در شهاب سنگها
ریگماگلیپتها که به آنها “جای انگشت” هم گفته میشود، ساختار خاصی است که برخی از شهاب سنگها دارند و شبیه جای انگشتها بر روی تکهای گل کوزهگری است. علت تشکیل این ساختار، ذوب شدن سطحی شهاب سنگها و همچنین اصطکاک با هوا در دمای بالا است. همانطور که پیشتر ذکر شد، شهاب سنگها حفره ندارند و در عوض این ساختار را در هنگام خروج گاز در سطح خود تشکیل میدهند. شکل فوق نمونههایی از ریگماگلیپت بر روی شهاب سنگهای فلزی را نشان میدهد.
۶- تشخیص شهاب سنگ با استفاده از خطوط جریان
با توجه به اینکه معمولاً سطح شهاب سنگها در هنگام رسیدن به سطح زمین ذوب میشود، یکسری الگوهای ریز معروف به “خطوط جریان” بر روی آنها تشکیل میشود که حاصل جریان هوا از اطراف سطوح گداختهی سنگ است. ضخامت این خطوط تقریبا به اندازهی رشتههای مو میباشد و یکی از جذابترین و منحصرترین ساختارها بر روی سطوح سنگی به شمار میروند. همچنین این خطوط معمولاً بر روی سطح شهاب سنگهای آهنی تشکیل میشوند. شکل فوق نمونهی بسیار زیبایی از خطوط جریان بر روی سطح یک شهاب سنگ را نشان میدهد.
۷- کندرول در شهاب سنگهای سنگی کندریتی
شهاب سنگهای سنگی به دو دستهی کندریت و آکندریت تقسیمبندی میشوند. کندریتها حاوی دانههای کندرول و آکندریتها فاقد کندرول میباشند. کندرول به دانههای کوچک و گرد از جنس پیروکسن گفته میشود که رنگهای مختلفی دارند و قطر آنها نزدیک به ۱ میلیمتر است. اعتقاد بر این است که کندرولها از صفحات خورشیدی و پیش از ایجاد سیارات منظومهی شمسی تشکیل شدهاند. کندرولها در سنگهای زمینی حضور ندارند و مختص شهاب سنگها میباشند. پوستهی بیرونی کندرولها سرشار از آهن و نیکل است و این باعث میشود سطح براقی داشته باشند که معمولاً با چشم قابل مشاهده است، ولی گاهی نیز برای مشاهده شدن نیاز به استفاده از ذره بین دارد.
سادهترین آزمایش برای تشخیص شهاب سنگهای کندریتی، برش دادن بخش کوچکی از گوشهی شهاب سنگ مظنون و مشاهدهی آن با استفاده از یک ذره بین چشمی است. اگر دانههای گرد و رنگارنگ همراه با پوستهی براق (منظور درخشش حاصل از بازتابش نور از فلز است و نه درخشش شیشهای) مشاهده کردید، یعنی شما با یک شهاب سنگ کندریتی رو به به هستید. شکل فوق برش عرضی از یک نمونه شهاب سنگ سنگی کندریتی به همراه دانههای کندرول را نشان میدهد.
۸- استفاده از رنگ خاکه در تشخیص شهاب سنگها
یک راه دیگر در شناخت شهاب سنگهای آهنی و یا سنگی-آهنی این است که با استفاده از دستگاه بُرش، گوشهای از سنگ را ببرید و یا با استفاده از سمباده بخش تازه و فرسایش نیافتهای از سنگ را بسایید. رنگ خاکهای که شهاب سنگ تولید میکند کرمی رنگ و یا قهوهای خواهد بود؛ در صورتی که رنگ خاکهی سنگهای فلزی زمینی به خاطر وجود هماتیت و مگنتیت به ترتیب قرمز و سیاه خواهد بود.
در تصویر فوق، شکل سمت چپ مربوط به بُرش یک سنگ زمینی است و شکل سمت راست مربوط به برش یک شهاب سنگ میباشد (دانههای کندرول در شکل سمت راست مشاهده میشوند). خاکهی این دو سنگ در شکل زیر به نمایش گذاشته شده است که شکل سمت چپ مربوط به سنگ زمینی و شکل سمت راست مربوط به شهاب سنگ میباشد. برای تست رنگ خاکه شهاب سنگ، از سرامیک یا چینی بدون لعاب نیز میتوان استفاده کرد.
نظر شما در مورد تشخیص شهاب سنگ چیست؟ آیا روش غیرآزمایشگاهی دیگری برای تشخیص و تعیین هویت شهاب سنگ میشناسید؟ دیدگاه خود را در بخش زیر با دیگر کاربران آئرولیت به اشتراک بگذارید.
۹- تشخیص شهاب سنگ از روی عکس
در انجمن شهاب سنگ که فعالیت آن زیر نظر دنیای علوم زمین میباشد، امکان تشخیص و شناسایی شهاب سنگ از سنگهای زمینی فراهم شده است. روش تشخیص از روی تصاویر، ویدئوها و مشخصات فیزیکی نمونه سنگ ارسالی شما است. اگر با استفاده از روشهای فوق موفق به تشخیص زمینی یا آسمانی بودن سنگ خود نشدید، جای هیچ نگرانی نیست. شما میتوایند در تلگرام خود عبارت “انجمن شهاب سنگ” را جستجو کنید و یا به اکانت تلگرام meteor_iran پیغام دهید.
مزیت این شیوه از شناسایی شهاب سنگ، این است که در مدت زمان کوتاهی پاسخ سوال خود را دریافت میکنید. چنانچه سنگ شما شهاب سنگ تشخیص داده شود، میتوانید با خیال راحت آن را برای آزمایشگاههای حرفهای جهت تشخیص و دریافت شناسنامه ارسال کنید. چنانچه نمونهی شما شهاب سنگ تشخیص داده نشود، متحمل هزینههای بالای بررسی آزمایشگاهی نخواهید شد.
